استان قم یکی از ۳۱ استان ایران است که در مرکز این کشور و در جنوب استان تهران، شمال استان اصفهان، شرق استان مرکزی و غرب استان سمنان واقع شدهاست. مرکز استان کلانشهر قم است. این استان در یک منطقهٔ خشک و نیمهخشک واقع شده است و آب و هوای گرم و خشک دارد. جنوب و غرب استان پوشیده از کوههای مرتفع است و آب و هوای معتدل دارد. مناطق شرقی، مرکزی و شمالی استان نیز پوشیده از بیابانهای وسیع است که بزرگترین آنها دشت مسیله است. استان قم از نظر وسعت پس از استان البرز کوچکترین استان ایران است. استان قم تنها یک شهرستان دارد. شهرهای قم، دستجرد، پردیسان و سلفچگان مهمترین شهرهای استان به شمار میروند.۲۳۴ محدودهٔ وسیعی از استان قم دارای آثار تمدن قدیمی قمرود است و عناصری را از روزهای اولیهٔ حضور تمدن در خود حفظ کرده است. اولین نیایشگاههای باستانی در فلات ایران در این منطقه ساخته شدهاند. برخی از مورخان بنای اولیهٔ شهر قم را به اسکندر، بهرام گور، طهمورث، لهراسپ، قباد ساسانی، یزدگرد سوم و چند تن دیگر، نسبت دادهاند و در این مورد اختلاف نظر وجود دارد. باستانشناسانی چون رومن گیرشمن قم را قدیمیترین منطقهای میداند که انسان در آنجا استقرار یافته و تمدنهای اولیه را پیریزی کردهاند. نتایج جدید باستانشناسی نیز قدمت قم را به بیشاز ۷۰۰۰ سال پیش میرسانند. باستانشناسان ادعا میکنند به علت وجود رودخانهٔ اناربار و وجود شاهراه مواصلاتی منطقهٔ قم از دورانهای اولیهٔ تاریخی میزبان تمدنهای شکوفایی بودهاست مهمترین عامل مؤثر بر وضع اقتصادی استان، صنعت گردشگری و به ویژه توریسم مذهبی است و دلیل آن وجود حرم فاطمه معصومه و مسجد جمکران و تعداد زیادی از مزارهای امامزادهها و علویان در استان است که در تمام فصول سال، پذیرای زایران بسیاری از نقاط مختلف ایران و سایر کشورها است که این امر موجب رونق بازار کار و خدمات در این شهر شده است.۲ در سال ۱۳۴۲ خورشیدی با شروع حرکت انقلابی روحالله خمینی از این شهر، قم به مرکزی فعال برای انقلاب مردم ایران تبدیل شد که در نهایت در سال ۱۳۵۷ خورشیدی این حرکت توانست به براندازی نظام سلطنتی در ایران منجر شود و پس از تأسیس یک حکومت تئوکراسی در ایران، به دلیل نقش و اهمیت مذهبی قم، اهمیت آن در عرصهٔ سیاسی و اجتماعی افزایش یافت.۲ شهرستان قم در سال ۱۳۷۵ خورشیدی براساس مصوبه مجلس ایران به استان مستقل تبدیل شد.۲ هشت راه اصلی مواصلاتی به استان قم منتهی میشوند. آزادراه ۵، آزادراه ۷، جاده ۶۵ و جاده ۷۱ مهمترین آنها هستند جغرافیا موقعیت استان قم ۱۱۲۴۰ کیلومتر مربع وسعت دارد. این استان بین ۵۱ و ۳۰ درجهٔ طول شرقی نسبت به نصف النهار گرینویچ و ۱۵ ۳۵ و ۲۴ ۱۵ درجهٔ عرض شمالی نسبت به خط استوا قرار گرفته است. استان از شمال به جلگهٔ ورامین و شهرری متصل است و دریاچهٔ نمک در شرق استان محل سرریز رودهای سرچشمه گرفته از کوههای البرز مانند جاجرود است. .۷۸ Compass rose pale.svg
استان تهران
استان تهران
استان مرکزی
Compass rose pale.svg استان سمنان
شمال
استان مرکزی شرق استان قم غرب جنوب استان اصفهان
استان اصفهان، استان مرکزی
استان مرکزی رسوبهای غار کهک در جنوب استان قم بیابانهای شرق استان دریاچه نمک در شرق استان کوه برفانبار در جنوب قم نقشه میزان بارندگی سالیانه در استان قم پوشش گیاهی در جنوب و غرب استان متراکمتر و در شرق، مرکز و شمال آن تنک است. زمینشناسی رسوبات ائوسن در ایران مرکزی نسبت به هم فاصله دارند و به عبارت دیگر به حالت پراکندهاند. به عقیدهٔ گانسر (۱۹۵۹)، قدیمترین رسوبات ائوسن فسیلدار این ناحیه به لوتسیسن تعلق دارد. در حالی که رسوبات ائوسن فوقانی گسترش بسیار کمتر و محدودتر دارند. درجنوب قم، ضخامت سنگهای ائوسن به ۲۰۰۰ متر میرسد و کوههای مرتفعی در منطقه تشکیل میدهد که میتوان آنها را تناولی از مواد آتشفشانی و رسوبی دانست. گانسر (۱۹۵۹)، رسوبات آهکی توسین این منطقه را به صورت عدسیهایی در داخل سنگهای بازالتی گزارش کرده است.۸ توپوگرافی استان قم به طور متوسط ۹۳۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد که در پستترین نقطهٔ حاشیهٔ کویر ۸۰۰ متر و در بلندترین نقطهٔ کوهستانی به ۳۳۳۰ متر (کوه ولیجا) میرسد. شهرستان قم در ارتفاعی بین ۸۰۰ متر در حاشیهٔ کویر تا ۱۳۰۰ متر در مناطق کوهستانی از سطح دریا قرار دارد. شهر قم بین ۸۳۰ متر تا ۹۵۰ متر از سطح دریا واقع شده است.۸ آب و هوا استان قم با توچه به اختلاف زیاد ارتقاء (از ۸۰۰ تا ۳۳۰۰ متر) از سطح دریا، دارای اقلیمهای متفاوت و متنوع است که عبارتند از: اقلیم گرم و خشک اقلیم نیمهخشک اقلیم مدیترانهای اقلیم نیمهمرطوب۸ از نظر عرض جغرافیایی استان قم در عرضهای میانی نیمکرهٔ شمالی واقع است؛ بنابراین باید آب و هوای معتدل داشته باشد ولی دخالت عواملی همچون نزدیکی به کویر و عامل ارتفاع باعث پیدایش تغییرات و تفاوتهایی در آبوهوای آن شده است. به طوری که تأثیر ارتفاع درنواحی غربی و جنوبی استان زیاد بوده و کاهش چشمگیر دما در ارتفاعات به چشم میخورد. کل استان به دلیل دوری از دریا رطوبت هوای کمی دارد. بادها به دلیل تأثیر بر روی دما، تبخیر و بارندگی یک عامل مهم و مؤثر بر آبوهوای استان به حساب میآیند. بادهای غربی و شرقی از بقیه مهمترند ولی اهمیت بادهای شرقی از بادهای غربی هم بیشتر است. بادهای شرقی از طرف بیابانهای مرکزی ایران به نواحی مرکزی و شرقی استان میوزند و به دلیل آن که از بیابان میوزند (مخصوصا در فصول پاییز و بهار) خشکی و گردوغبار فراوان به همراه دارند و باعث آلودگی سطح شهر قم میشوند. در فصل زمستان گاهی بادهای شمال شرقی به داخل استان وزیده و باعث افت شدید دما میشود و پدیدهای اصطلاحاً به نام سرماخشکه به وجود میآورند. بادهای غربی نیز بهخصوص در فصول پاییز و زمستان استان را تحت تأثیر قرارداده و اغلب باعث بارندگی در سطح استان میشوند. جهت وزش بادهای غالب در استان قم جهت شرقی است.۸۹ بین نواحی کوهستانی و کوهپایهای استان، نسیم کوه و دره و بالعکس نیز جریان دارد که جنبهٔ محلی داشته و در روز و شب جهت آنها عوض میشود.۸۱۰ براساس آمار و اطلاعات، میانگین بارندگی سالیانه در سطح استان قم در یک دورهٔ دهساله ۱۳۵ میلیمتر بوده که این میزان نیز به علت اختلاف ارتفاع در نواحی مختلف متفاوت است. هر قدر که از غرب به شرق و از جنوب به شمال استان حرکت کنیم از مقدار بارش کاسته میشود. پراکندگی بارش سالانه در سطح استان به گونهای است که ۷۴ درصد بارش سالانه در فصول بهار و زمستان بوده و کمبارانترین فصل سال تابستان با بارش حدود ۹٫۱ میلیمتر است.. با درنظرگرفتن میزان اندک بارش در استان به علت هم جواری با مناطق کویری و وزش بادهای گرم و خشک از طرف کویر میزان متوسط تبخیر سالانه در حدود ۳۰۰ میلیمتر برآورد شده است.۸۱۱ یکی ازخصوصیات بارز مناطق بیابانی سرمای شدید زمستان و گرمای بالای تابستان میباشد به طوری که طبق آمار ارایه شده متوسط حداقل درجه حرارت سردترین ماه سال ۵٫۱۶ـ و متوسط حداکثر گرمترین ماه سال ۴۲٫۵ درجه و حداکثر مطلق درجه حرارت هوا ۴۹ درجه در ماههای تیر و مرداد و حداقل آن ۲۴ـ درجه در بهمن ماه است. با توجه به ویژگی خاص توپوگرافی در مناطق مختلف استان، اختلاف دمای محسوسی به چشم میخورد؛ به طوری که هر چه از جنوب به طرف شرق و شمال استان حرکت کنیم بر مقدار دمای هوا افزوده و از تعداد روزهای یخبندان و تعداد روزهای ابری سال کاسته میشود.۸۱۲ آبها به دلیل ویژگیهای طبیعی، استان با کمبود منابع آب سطحی و زیرزمینی مواجه است. رودخانههای قمرود و قرهچای جریانهای دائمی و سطحی را تشکیل میدهند که با احداث سدهای ۱۵ خرداد و قرهچای بر روی آنها در سالیان اخیر مهار شدهاند. رودخانههای سلمان، زواریان، قرهسو، طغرود و فردو دیگر رودخانههای مهم استان هستند.۱۳ از ۲۷۰ حلقه چاه عمیق، ۱۲۷ چاه نیمه عمیق، و تعداد زیادی قنات و چندین دهنه چشمه در سطح استان، آبی معادل ۶۴۰ میلیون متر مکعب در سال برداشت میشود.۱۴ پوشش گیاهی حوزهٔ شهرستان قم دارای یک میلیون هکتار مرتع است که از این مقدار ۲ درصد مراتع درجه یک، ۴ درصد مراتع درجه دو، ۱۵ درصد مرتع درجه سه، ۴۵ درصد مراتع درجه چهار و ۳۴ درصد مراتع درجه پنجاند. گونههای گیاهی با توچه به اقلیم منطقه شامل انواع گیاهان شورپسند، گز، تاغ، درمنهها و سایر گونههای خشک پسند هستند.۱۵ جمعیت جمعیت استان قم در سال ۱۳۹۰ برابر با ۱٫۱۵۱٫۶۷۲ نفر بودهاست که ۱٫۰۹۵٫۸۷۵ نفر آن در نقاط شهری و بقیه در روستاها زندگی میکنند. همچنین ۵۸۷٫۶۶۱ نفر جمعیت استان مرد و ۵۶۴٫۰۱۱ نفر زن هستند که این جمعیت در ۳۲۱٫۱۴۴ خانوار زندگی میکنند. قم ۲۱. امین استان ایران از نظر جمعیت است و تراکم جمعیت در آن ۱۰۰ نفر بر هر کیلومتر مربع است که از این نظر ۵. امین استان پر تراکم ایران است. نرخ رشد جمعیت استان در سالهای ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ ۱٫۹۳ درصد بوده است. ۶ درصد از کل اتباع خارجی ساکن ایران در استان قم ساکن هستند و ۹۰٫۶ درصد از جمعیت استان اتباع ایرانی و ۹٫۴ درصد اتباع غیر ایرانیاند.۱۶ نرخ بیکاری جمعیت در سال ۱۳۹۱ در قم ۱۱٫۳ درصد بودهاست. (میانگین کشوری ۱۲٫۳ درصد) همینطور نرخ تولید ناخالص داخلی استان ۴۶۶۷۲ میلیارد ریال است که حدود ۱٪ از کل تولید ناخالص داخلی ایران را تشکیل میدهد.۱۶ پیشینه نوشتار اصلی: پیشینه قم پیش از اسلام سابقهٔ قم به دوران ساسانی بازمیگردد اما مهمترین رویداد تاریخ قم اسلامآوردن مردم آن و پذیرش تشیع بود. قم در سال ۲۳ ه. ق. به دست ابوموسی اشعری فتح شد و قم به پناهگاه شیعیان و مخالفان خلفای اموی و عباسی تبدیل شد. پس از پذیرش اسلام و تشیع از سوی مردم قم، سرنوشت سازترین رخداد تاریخ قم، آمدن فاطمه معصومه به این شهر است. چرا که بعد از وفات او و دفن در شهر قم به عنوان یک مرکز دینی و مذهبی برای شیعیان تبدیل شد و در دورههای بعد به دلیل اهمیت مذهبی این شهر به بزرگترین حوزهٔ تعالیم دینی و مذهبی در ایران تبدیل شد.۱۷ نمای حرم فاطمه معصومه در سال ۱۸۴۰ م. اثر پاسکال کوست نمایی از شهر قم در سال ۱۸۴۰ م؛ که توسط اوژن فلاندن نقاش فرانسوی ترسیم شده است. روحالله خمینی در حال سخنرانی در مسجد اعظم (قم) بر ضد حکومت پهلوی در باب اول کتاب «تاریخ قم» نوشته حسن بن محمد بن حسن قمی که کهنترین سند تاریخی موجود دربارهٔ قم است؛ از قول مورخان قدیمتر، از اسکندر، بهرام گور، طهمورث، لهراسپ، قباد ساسانی، یزدگرد سوم و چند تن دیگر، به عنوان بانیان نخستین قم یاد شده است. شواهد و مدارک و آثاری که از دوران پیش از اسلام به دست آمده؛ اثبات میکند که شهر قم در آن زمان، و بهویژه در عهد ساسانیان از شهرهای آباد و مهم بوده است؛ زیرا در آنها به وجود آتشکدهٔ آذر، یکی از آتشکدههای مهم آن دوران، در قم اشاره شده است. در کتابی که به خط پهلوی به نام «خسرو کواذان و ریزکی» (یعنی خسرو پسر قباد و غلامی) که از عهد ساسانیان باقیمانده است از زعفران قمی و نزهتگاه قم سخن به میان رفته است که این خود نشانهٔ وجود این شهر در آن تاریخ است: "خسرو از غلام خود موسوم به زیرک خوش آرزو پرسید: اگر بویی شراب خسروانی و سیب شامی و گل فارسی و شاه سپرم سمرقندی و ترنج طبری و نرگس مسکی و بنفشه اصفهانی و زعفران قمی و بونی (بوانی) و نیلوفر سیرانی و «ند» را فراهم آوری از بوی بهشت بویی توانی برد."۱۸۱۹ کثرت آثار زرتشتی مثل معبد، دخمه و ... که در اطراف قم بودهاند، با استناد به کتاب تاریخ قم دلیل دیگری بر شهر بودن این منطقه قبل از اسلام است.۲۰۲۱ پس از اسلام از جمله اتفاقات مهمی که در قرون اولیهٔ اسلام در قم رخ داده است، باید به مهاجرت و پناه آوردن بسیاری از علویان و فرزندان علی بن ابیطالب به این شهر و رسوخ عقاید شیعهی امامیه در مردم آن اشاره کرد که سبب شد تا به تدریج به عنوان یکی از مراکز بزرگ تشیع در جهان شناخته شود و مورد بغض و کینهٔ خلفا قرار گیرد. همچنین از آن جمله باید به جدا شدن شهر قم از اصفهان و مستقل شدن آن در حدود سال ۱۸۹ ه. ق؛ که به تقاضای یکی از مشاهیر این شهر به نام حمزهبنیسع و با موافقت هارونالرشید انجام گرفت. اشاره کرد.۲۲۲۳ مرکزیت مذهبی قم که از روزگار زندگی جعفر صادق تاکنون ادامه دارد، سبب شده است تا در قرون دوم و سوم تعداد بسیار زیادی از راویان اخبار و محدثان شیعی، از قم برخیزند و یا در آن اقامت کنند. علت اساسی روی آوردن اهل خبر و حدیث شیعه و پیروان مکتب اهل بیت به شهر قم، سخت گیریها و فشارهای فراوانی بوده است که در قرون نخستین در شهرهای مختلف نسبت به طرفداران خاندان محمدبنعبدالله روا داشته میشد، در حالی که این شهر یک محیط شیعه نشین صرف بود و تا حدود زیادی از دخالت مستقیم و تسلط عمال خلفا به دور بود. در این سالهاست که قم و حوزهٔ دینی آن، به تدریج جایگزین حوزهٔ دینی کوفه شد که قبلاً مرکز راویان و محدثان بود. بدین ترتیب میتوان گفت که حوزه دینی قم قدیمیترین مرکز نشر علوم اسلامی است که تاکنون باقیمانده است.۲۴۲۵ در دوران پهلوی معاصر و جدید، قم مرکز مبارزه علیه حکومت پهلوی بود. اولین جرقه انقلاب ۱۹۷۹ ایران در بهمن سال ۱۳۴۱ خورشیدی در قم زده شد. روحالله خمینی که در نقش رهبر این انقلاب بود در قم به مخالفت با تصویبنامه انجمنهای ایالتی ولایتی و همینطور اصول ششگانه انقلاب شاه و ملت و لایحه کاپیتولاسیون پرداخت. همینطور قم در این دوران از سال ۱۳۵۴ خورشیدی به بعد، همزمان با ازدیاد درآمدهای نفتی، تحرک تازهای در زمینههای عمرانی و به دست آوردن نهادهای جدید پیدا میکند